Śūnyatāsaptatiḥ
Technical Details
śūnyatāsaptatiḥ
svopajñavṛttyā samanvitā
utpādasthitibhaṅgāstināstihīnasamottamam|
laukikavyavahārāttu buddhenoktaṃ na tattvataḥ||1||
ātmā kaścinna cānātmā hyātmānātmetaraśca na|
vācyaḥ sarvaḥ svabhāvena śūnyo nirvāṇasadṛśaḥ||2||
hetupratyayasāmagrayāṃ sarvasyāṃ vā pṛthak pṛthak|
sarvabhāvasvabhāvo na tasmācchūnyaṃ hi vidyate||3||
bhāvo notpadyate bhāvān nābhāvo'vidyamānataḥ|
sadasanna virodhānna sthitibhaṅgau hyajātitaḥ||4||
na jāyate yadā jātaṃ nājātamapi jāyate|
jātājātācca naivaṃ hi jāyamāno'pi jāyate||5||
phale syāt phalavān hetuḥ nāstitve'hetunā samaḥ|
sadasattve virodhitvaṃ traikālye nopapadyate||6||
naikatve'nekavṛttirna no'nekatve hi naikatā|
tatpratītyasamutpannabhāvāste hyanimittakāḥ||7||
dvādaśāṅgo hyanutpādaḥ samutpādaḥ pratītyajaḥ|
ekacitte na tad yuktaṃ bahuṣvapi na yujyate||8||
ātmā nāsti na cānātmā nityānitye duḥkhaṃ sukham|
śucirnāśucirapyasti viparyāsā na santyataḥ||9||
tadabhāve na cāvidyā viparyāsacatuṣkajā|
tadabhāvānna saṃskārāḥ syuḥ śeṣā api tādṛśāḥ||10||
saṃskāre'satyavidyā na naiva sa tadabhāvataḥ|
parasparaṃ hetubhūte svabhāvena na sidhyataḥ||11||
svayaṃ svabhāvato'siddhaṃ paraṃstajjanayet katham|
ato'siddhaparaistairna janyeran pratyayaiḥ pare||12||
pitā putro na putro'pi pitā'nyonyaṃ na tau vinā|
tathā na yugapattau hi dvādaśāṅgaṃ tathaiva ca||13||
pratītya viṣayān svapne na syād duḥkhaṃ sukhaṃ yathā|
viṣayo na tathaivāpi taṃ pratītya pratītyajaḥ||14||
svabhāvāddhi na bhāvāśceduttamādhamamadhyamāḥ|
nānātve'sati hetubhyo'bhinirvṛttirna sidhyati||15||
bhāvāḥ svabhāvataḥ siddhā no'pratītya pratītya sat|
niḥsvabhāvāḥ kuto bhāvāḥ svabhāvo'pi nasthāpyate||16||
svabhāvaparabhāvau vā bhaṅgo'bhāve'pi vā kutaḥ|
svabhāvaparabhāvau cābhāvaste'to viparyayāḥ||17||
śūnyatve sati notpādo nirodho'pi na vidyate|
svabhāvaśūnyatāyāṃ hi kutaḥ syādudayavyayau||18||
abhāve'sati bhāvo na bhāvābhāvau na caikadā|
ṛte bhāvaṃ na cābhāvo bhāvo'bhāvaḥ sadā bhavet||19||
na svato nāpi parato'bhāvo bhāvaṃ vinā na hi|
ata eva na bhāvo'styabhāvo na tadabhāvataḥ||20||
sati bhāve śāśvatatvaṃ vyucchedastadabhāvataḥ|
ubhayaṃ hi sato bhāvād bhāvo'to nābhyupeyate||21||
santānāttanna santānaṃ bhāvo nirvartya naśyati|
sidhyatīdaṃ na santānocchedadoṣaśca pūrvavat||22||
dṛṣṭvā nirvṛttimārgoktiḥ śūnyatvānnodayavyayau|
ado'nyonyavirodhāddhi viruddhānaṃ ca darśanāt||23||
yadyutpādanirodhau na nirvāṇaṃ kinnirodhataḥ|
na nirvāṇamanutpādānirodhau yau svabhāvataḥ?||24||
nirodho yadi nirvāṇaṃ hyucchedaḥ śāśvato'nyathā|
tasmād bhāvo na cābhāvo'pyanutpādānirodhatā||25||
kācitsthitirhi nirvāṇamabhāvo'pi ca tad bhavet|
abhāve'pi hi tannaivābhāvābhāve'pi tacca na||26||
na svato lakṣaṇaṃ lakṣyāllakṣyaṃ sidhyati lakṣaṇāt|
nāpyanyonyamasiddhasyāsiddho naiva hi sādhakaḥ||27||
etena kāraṇaṃ kāryaṃ vedanāvedakādayaḥ|
dṛśya-draṣṭrādikāḥ sarve ke'pi coktā aśeṣataḥ||28||
asthiteśca mithaḥ siddheḥ svato'siddheśca samplavāt|
bhāvābhāvācca traikālyamasanmātraṃ vikalpanā||29||
utpādasthitibhaṅgā na trayaṃ saṃskṛtalakṣaṇam|
tasmānna vidyate kiñcitsaṃskṛtaṃ nāpyasaṃskṛtam||30||
bhagno na bhajyate'bhagno'pyasthitasya na ca sthitiḥ|
sthitasyāpi sthitirnāsan saṃścāpyutpadyate na hi||31||
na sannāsanna sadasannaiko nāneka ityapi|
saṃskṛto'saṃskṛtaḥ sarve koṭiṣvāsveva te gatāḥ||32||
asti karmasvakatvaṃ hi karma-karmaphalaṃ tathā|
karmaṇo'vipraṇāśaśca dideśa bhagavān guruḥ||33||
aniruddhamanutpannaṃ karmoktaṃ niḥsvabhāvakam|
ātmagrahāddhi tajjātaṃ janako'pi vikalpataḥ||34||
yadi svabhāvataḥ karma tajjaḥ kāyo'pi śāśvataḥ|
vipākaduḥkhavanna syāt, syādātmaivāpi karma ca||35||
karma pratyayajaṃ kiñcināstyapratyayajaṃ na ca|
māyāvatsarvasaṃskārāḥ gandhabhukpurmarīcivat||36||
kleśakāraṇakaṃ karma saṃskārāḥ kleśakarmataḥ|
karmahetuśca kāyo'pi trayaṃ śūnyaṃ svabhāvataḥ||37||
karmaṇyasati kartā na dvayābhāve na tatphalam|
tadabhāve na bhoktā syādasattvācca viviktatā||38||
yo'paśyatkarmaśūnyatvaṃ samyagjñānena kama na|
karmaṇyasati karmabhyaḥ samutpannā na santi vai||39||
nirmimīte yathā ṛddhyā bhagavāṃśca tathāgataḥ|
tena nirmitakenāpi hyanyo nirmīyate punaḥ||40||
buddhanirmitakaḥ śūnyaḥ kā tannirmitake kathā|
yatkiñcitkalpanāmātrasattvaṃ taccobhayostathā||41||
kartā nirmitakeneva karma nirmitasadṛśam|
śūnyaṃ svabhāvato yatsat kalpanāmātrameva tat||42||
karmakartā na nirvāṇaṃ yadi karma svabhāvataḥ|
iṣṭāniṣṭaphalaṃ na syāttadbhāvo yadi nāsti vai||43||
saccāpyasti hyasaccāpi sadasaccāpi vidyate|
sugamā na hi buddhānāmābhiprāyikadeśanā||44||
rūpaṃ ced bhūtato jātaṃ tadrūpaṃ syādatattvataḥ|
svabhāvānna hi tannāpi paratastadabhāvataḥ||45||
ekasminna catuḥsattvaṃ sannaikaṃ hi caturṣvapi|
asaccaturmahābhūtāpekṣaṃ rūpaṃ kva sidhyati||46||
liṅgāditi na talliṅgamatyantāgrahaṇānnanu|
hetupratyayajaṃ sattve na liṅgaṃ neti yujyate||47||
rūpasya grahaṇaṃ cet syātsvasvabhāvagraho bhavet|
asannimittayā buddhyā hyasadrūpagrahaḥ katham||48||
buddhyā kṣaṇikayā rūpaṃ nāpyate kṣaṇikaṃ yadā|
tadā'nāgatarūpaṃ cātītaṃ kimiva gṛhyate||49||
kadāpi varṇasaṃsthāne yadā naiva pṛthak pṛthak|
naikagraho hi bhinnānāṃ hyubhe rūpaṃ prasidhyataḥ||50||
na rūpe nāpi madhye hi cakṣurbuddhirna cakṣuṣoḥ|
cakṣuḥ pratītya rūpaṃ ca viparyāso vikalpanā||51||
cakṣuḥ paśyati nātmānaṃ rūpaṃ paśyennu tatkatham|
cakṣurnirātmakaṃ rūpaṃ śeṣāṇyāyatanānyapi||52||
cakṣuḥ svabhāvataḥ śūnyaṃ śūnyañca parabhāvataḥ|
śūnyaṃ tathaiva rūpañca śeṣāṇyāyatanānyapi||53||
saṃsparśena sahaikaṃ syāttadānyeṣāṃ hi śūnyatā|
śūnyaṃ nāpekṣate'śūnyaṃ hyaśūnyaṃ cāpi śūnyatām||54||
nāsti svabhāvasaṃyogaḥ trikamasthitamapyasat|
tatsvabhāvātmasaṃsparśo nāstyato vedanāpi sat||55||
antarāyatanaṃ prāpya vijñānaṃ bāhyameva vā|
jāyate'to na vijñānaṃ śūnyaṃ māyāmarīcivat||56||
vijñeyāpekṣayotpādādvijñānaṃ nāsti sad dhruvam|
jñātuścāvidyamānatvamasattvājjñānajñeyayoḥ ||57||
kaścinnityo hyanityo vā'nityaṃ sarvaṃ ca nāsti vā|
bhāve nityaṃ hyanityaṃ vā kathaṅkāraṃ tathā bhavet||58||
rāgo dveṣaśca moho hi ceṣṭāniṣṭaviparyayaiḥ|
pratyayajā hyato rāgo dveṣo mohaśca na svataḥ||59||
yasmin rāgo bhavettasmin dveṣamohau yatastataḥ|
vikalpato hi jāyante no vikalpo'pi tattvataḥ||60||
ye vikalpyā na te santi kalpyābhāve kva kalpanam|
pratyayairjanitattvāddhi śūnye kalpyakakalpane||61||
caturviparyayai rjātā nāvidyā tattvadarśanāt|
tadabhāve na saṃskārāḥ syuḥ śeṣā api tādṛśāḥ||62||
yadyatpratītya yajjātaṃ tadabhāve na tattataḥ|
bhāvābhāvāśca saṃskārāsaṃskārāḥ śāntanirvṛtāḥ||63||
hetupratyayajā bhāvāḥ kalpyante ye ca tatvataḥ|
proktā śāstrā hyavidyā sā dvādaśāṅgaṃ tato bhavet||64||
bhāvaśūnyatvasajjñānānnāvidyā tattvadarśanāt|
so hyavidyānirodho'to dvādaśāṅgaṃ nirudhyate||65||
māyāmarīcigandharvapurabudbudaphenavat|
saṃskārāḥ svapnasaṃkāśā vidyante'lātacakravat||66||
bhāvaḥ svabhāvataḥ kaścinnātrābhāvo'pi vidyate|
hetupratyayato jāto bhāvo'bhāvaśca śūnyakaḥ||67||
sarvabhāvasvabhāvānāṃ śūnyatvādupadiṣṭavān|
sarve pratītyajā bhāvā ityatulyastathāgataḥ||68||
tanmātraḥ paramārtho hi bhagavān buddha uktavān|
lokavartanamāśritya sarvaṃ nānā yathārthataḥ||69||
lokabhāsanabhaṅgo na dharmaḥ kaścinna tattvataḥ|
bhīto'jño'kalpanirhāre saugate vacane tvataḥ||70||
idampratītya cāstīdaṃ na rodho lokapaddhateḥ|
pratītyajaḥ sa niḥsattvaḥ santyete niścayaḥ katham||71||
tattvānvīkṣārataḥ śrāddha ukte kutrāpi na sthitaḥ|
prāpya yuktyā nayaṃ śāntaḥ bhāvābhāvaprahāṇataḥ||72||
idampratyayatājñānāt dṛṣṭijālavinirgataḥ|
aspṛṣṭaṃ yāti nirvāṇaṃ rāgapratighamohahaḥ||73||
śūnyatāsaptatervṛttiḥ
ācāryanāgārjunapādakṛtā samāptā||